We hebben allemaal wel eens narcistische trekjes, maar wanneer is het een aandoening?

Belangrijk: In dit blog gebruik ik vaak de hij-vorm, maar het moge duidelijk zijn dat er zowel mannen als vrouwen narcistische trekjes of NPS kunnen hebben, graag als zodanig interpreteren s.v.p.

Waar komt het woord narcisme vandaan? Narcissus, een figuur uit de Griekse Mythologie, wilde uitrusten na de jacht aan een een heilige vijver om wat water te drinken. Toen hij zich voorover boog zag hij zijn weerspiegeling in het wateroppervlak, maar hij dacht dat het een mooie geest was die in de vijver leefde. Zo bleef hij daar zitten, in bewondering starend naar deze verschijning. Hij werd verliefd op zichzelf.

Verschil narcisme en narcistische trekjes:

Narcistische trekjes en narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS) zijn met elkaar verbonden, maar er zijn belangrijke verschillen tussen beide. Narcistische trekjes zijn specifieke eigenschappen of gedragingen die iemand kan vertonen ten aanzien van zijn zelfbeeld, de behoefte aan bewondering en een gebrek aan empathie. Deze kenmerken kunnen in verschillende mate aanwezig zijn en zijn niet altijd problematisch. Iemand kan bijvoorbeeld af en toe narcistische eigenschappen laten zien zonder dat dit een grote invloed heeft op zijn of haar leven of relaties. We zijn allemaal wel eens een beetje dominant, egoïstisch of behoeftig m.b.t. een beetje aandacht.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis daarentegen is een ernstige psychische aandoening die door een professional moet worden vastgesteld. Mensen met NPS vertonen een aanhoudend patroon van grandiositeit, een sterke behoefte aan bewondering en een gebrek aan empathie, wat hun dagelijks functioneren en relaties aanzienlijk beïnvloedt. Dit kan leiden tot problemen op het werk, in sociale situaties en in intieme relaties.

Oorzaken van narcisme zijn complex en kunnen voortkomen uit een combinatie van genetische, omgevings- en psychologische factoren. Vaak is het een overlevingsstrategie ontwikkeld door trauma uit de kindertijd die gekenmerkt wordt door verwaarlozing, of juist door een overweldigende hoeveelheid aandacht van de ouder. Het komt voort uit een laag zelfbeeld waarbij de narcist een vals (perfect) zelfbeeld gecreëerd heeft met de overtuiging dat niets ooit zijn schuld kan zijn, alleen maar om dat zelfbeeld te beschermen. Hieronder wat kenmerken:

1. Behoefte aan bewondering: Ze verlangen constant naar erkenning en waardering van anderen, en kunnen gefrustreerd of boos worden als ze deze niet krijgen.
2. Gebrek aan empathie: Narcisten hebben vaak moeite om zich in te leven in de gevoelens en behoeften van anderen, wat leidt tot onverschilligheid en ongevoeligheid.
3. Manipulatief gedrag: Ze kunnen anderen manipuleren om hun eigen doelen te bereiken, vaak zonder rekening te houden met de gevolgen voor anderen.
4. Arrogantie: Narcisten kunnen zich vaak op een neerbuigende of arrogante manier gedragen, wat hen afstandelijk en onaangenaam maakt voor anderen.
5. Speciale status: Ze geloven dat ze bijzonder zijn, dingen verdienen (of bv juist jouw terechte kritische feedback helemaal niet verdienen), en dat ze speciale rechten hebben.
6. Gevoeligheid voor kritiek: Ondanks hun zelfverzekerdheid kunnen narcisten extreem kwetsbaar zijn voor kritiek en kunnen ze defensief of zelfs vijandig reageren.
7. Relaties met anderen: Ze hebben vaak moeite met het aangaan en onderhouden van gezonde, wederzijds bevredigende relaties, omdat ze de neiging hebben om zichzelf en hun behoeften voorop te stellen.

Verborgen narcisme en grandioos narcisme zijn naast een aantal andere vormen, twee verschillende uitdrukkingen van narcistische persoonlijkheid, elk met hun eigen kenmerken:

Grandioos narcisme wordt gekenmerkt door een openlijke behoefte aan bewondering en een sterk opgeblazen gevoel van eigenwaarde. Mensen met deze vorm van narcisme zijn vaak extravert, zelfverzekerd en kunnen zich arrogant gedragen. Ze zijn niet bang om op te vallen en gebruiken vaak hun charme en charisma om anderen te imponeren. Hun gedrag is vaak dominant en ze hebben de neiging om anderen te kleineren om hun eigen superioriteit te benadrukken. Een grandioos narcist heeft er geen problemen mee toe te geven dat hij manipuleert of liegt, hij heeft fantastische uitkomsten als bewijs dat zijn aanpak werkte en is daar nog trots op ook.

Verborgen narcisme, aan de andere kant, is minder zichtbaar en kan zich uiten in een gevoel van kwetsbaarheid en onzekerheid. Mensen met verborgen narcisme hebben vaak een laag zelfbeeld, maar compenseren dit door zich als slachtoffer te presenteren of door een gevoel van superioriteit te claimen vanuit hun kwetsbaarheid. Ze zoeken nog steeds naar erkenning en bewondering, maar op een subtielere manier. In plaats van te schreeuwen om aandacht, kunnen ze bijvoorbeeld klagen over hun problemen in de hoop dat anderen hen gaan waarderen of steunen. Ze kunnen fantastische toneelstukken opvoeren door interesse vragen aan hun gezelschap te stellen. Alleen is dit vaak een manier om in beeld te brengen wie ze tegenover zich hebben zitten en/of om warm en empathisch over te komen om vervolgens de zwakheden of gevoeligheden van de ander helder te krijgen. Ze ontlopen elke verantwoordelijkheid en zullen nooit toegeven dat ze liegen of manipuleren. Lees daarvoor de uitleg hieronder bij manipulatie technieken.

Empaten en narcisten verschillen op heel veel vlakken 180 graden, vooral in hun emoties en interacties met anderen. Je ziet vaak dat empaten en narcisten zich tot elkaar aangetrokken voelen. Een empaat is iemand die zich gemakkelijk inleeft in de gevoelens en ervaringen van anderen. Ze zijn vaak zorgzaam, ondersteunend en hebben de neiging om anderen te helpen. Ze hebben een sterk gevoel van medeleven en kunnen zich goed verplaatsen in de emoties van hun medemens. Dit kan hen kwetsbaar maken, omdat ze soms de emotionele belasting van anderen op zich nemen. Een empaat kan please-gedrag ontwikkeld hebben als copingsmechanisme na trauma (zie blog polyvagaaltheorie). Vaak resoneren dezelfde thema’s of trauma’s bij narcisten en empaten als “niet goed genoeg zijn”. De empaat kan ook last hebben van Codependentie.

Codependency, of medeafhankelijkheid, is een gedragspatroon waarbij iemand zijn eigen behoeften en welzijn opoffert ten gunste van het zorgen voor of plezieren van een ander, vaak in ongezonde of disfunctionele relaties. Mensen met codependente neigingen kunnen moeite hebben met het stellen van grenzen en hun eigen identiteit behouden in relaties.

Als empaat val je zeker niet per definitie alleen maar voor een narcist. En je hoeft helemaal geen empaat of codependent te zijn om voor de charmes van een (vooral verborgen) narcist te vallen. Iedereen kan slachtoffer worden van hun tactieken. Even nog wat uitleg:

De verschillende fasen van narcistische tactieken:

Fase 1:
Love bombing: Een manipulatieve techniek waarbij een narcist in de beginfase van een relatie overdreven liefde, aandacht en genegenheid toont. Dit gebeurt vaak om de ander te idealiseren en in een afhankelijkheidsrelatie te trekken. De narcist kan op een zeer intense manier complimenten geven, verrassende cadeaus aanbieden en de ander voortdurend in de schijnwerpers zetten. Deze fase kan erg aantrekkelijk zijn, maar dient vaak als een middel om controle over de ander te verkrijgen.

Foto: Yan Krukau

Fase 2:
Devaluatie: Meestal gaat de devaluatiefase van start op het moment dat je je op je gemak begint te voelen in de relatie. Tijdens deze tweede fase van narcistisch misbruik gaat je narcistische partner de gegevens die hij tijdens zijn ‘stageperiode’ verzameld heeft tegen je gebruiken. Dit doet de narcist geleidelijk aan. Als hij deze allemaal tegelijkertijd zou gebruiken is de kans namelijk groot dat je hem meteen doorhebt. Het is net zijn bedoeling om het beeld dat jij van hem hebt zo lang mogelijk in stand te houden. Daarom wisselt hij bij het begin van deze devaluatiefase complimenten af met kritiek.

Fase 3:
Wegwerp-fase: Een narcist heeft geen interesse in een relatie die niet bijdraagt aan zijn gevoel van superioriteit. Als je hem onder druk zet of niet meer aan zijn behoeften voldoet, is de kans groot dat hij je zonder enige aarzeling verlaat. Deze derde fase in een narcistische relatie begint vaak wanneer jij je grenzen aangeeft of probeert compromissen te sluiten. Op basis hiervan besluit een narcistische partner dat je niet langer de ideale match voor hem bent. Zijn ego raakt beschadigd, omdat hij het gevoel heeft zijn superioriteit te verliezen. Het is zeer waarschijnlijk dat je narcistische partner tijdens de devaluatiefase al een andere bron van bevestiging of adoratie heeft gevonden. Verschillende onderzoeken tonen aan dat narcisten om deze reden vaak ontrouw zijn.

Fase 4:
Hoovering: Een andere strategie die vaak wordt toegepast, is het terugwinnen van een ex-partner of iemand die zich heeft verwijderd van de narcist. Dit gebeurt na een tijd van afstand of na ruzies. De narcist zal proberen de ander weer te benaderen door emotionele manipulatie, zoals het tonen van spijt, beloftes van verbetering of het creëren van schuldgevoelens. Deze aanpak is vaak gericht op het behouden van de controle en invloed van de narcist, zelfs als de ander al heeft geprobeerd om afstand te nemen.

Hier hoor je opmerkingen als: “Ik mis je” of “Ik besef nu dat jij mijn perfecte partner bent” of “Ik ben veranderd”. En als laatste “Ik wil je even laten weten dat het goed met met gaat, ik heb een nieuwe partner” met de bedoeling om jou jaloers en onzeker te maken.

Nog 5 technieken die ingezet worden:
Flying Monkeys: “Vliegende apen” is een term die gelinkt is aan narcistisch misbruik. Het verwijst naar mensen die door een narcist worden gemanipuleerd of ingezet om de narcist te steunen zodat hij zijn doelen kan bereiken. Deze “vliegende apen” kunnen (jouw eigen) vrienden, familie of andere bekenden zijn die de narcist helpen om jou als slachtoffer te isoleren, ondermijnen of controleren.. De oorsprong van de term ligt in de film “The Wizard of Oz”, waar de vliegende apen de slechterik bijstaan. In de context van narcisme zijn deze mensen vaak niet volledig bewust van hun rol, maar dragen ze onbewust bij aan de schadelijke interactie tussen de narcist en het slachtoffer. Dit kan bijzonder frustrerend zijn voor slachtoffers van narcistisch misbruik, omdat ze het gevoel hebben dat ze niet alleen tegen de narcist strijden, maar ook tegen de mensen om hen heen die de narcist steunen, waaronder zelfs hun eigen familieleden en vrienden.

Gaslighting is een manipulatieve tactiek waarbij iemand probeert de perceptie van de realiteit van een ander te ondermijnen. Dit kan gebeuren door het ontkennen van gebeurtenissen, het verdraaien van feiten of het minimaliseren van de gevoelens van het slachtoffer. Het doel van gaslighting is vaak om controle te krijgen en macht uit te oefenen over de ander.

Woordsalade: Narcisten ervaren vaak een psychologische taalstoornis, waardoor ze de betekenis van woorden kunnen verdraaien. Dit resulteert in een soort woordsalade: een verzameling woorden die niet samenhangend zijn en niet passen bij het onderwerp van het gesprek. Wanneer een narcist probeert een volledige zin te formuleren, kan zijn brein dit niet goed verwerken. Wat je dan hoort, zijn fragmenten van zinnen en woorden die nauwelijks of helemaal niet met elkaar in verband staan. Bijvoorbeeld: je betrapt de narcist op het checken van jouw email. Dan kun je een woordsalade aangeboden krijgen die klinkt als: ” Ja emails zijn toch bedoeld voor anderen om te lezen. Fantastisch dat dit fenomeen is uitgevonden. Je gaat me toch niet vergelijken met een crimineel. Ik dacht altijd dat geliefden geen geheimen voor elkaar hebben. Mooi he als mensen zo open met elkaar omgaan? Dat zie ik ook terug bij de buren, die hebben zo’n geweldige relatie met elkaar”. Je hebt geen idee wat je hier mee aan moet. Je vraag wordt niet beantwoord, je wordt enorm om/afgeleid of je voelt een enorme frustratie opkomen……. Allemaal de bedoeling.

foto: Ann h

Blame shifting is een overlevingsstrategie waarbij de narcist wil voorkomen om aan zelfreflectie te doen of zijn verantwoordelijkheid te ontlopen omdat anders zijn valse, perfecte zelfbeeld afbrokkelt. Denk jij dat je de narcist in een gesprek kunt wijzen op zijn verantwoordelijkheid, zal er 1 woord uit jouw zin gehaald worden om je om te leiden. Als voorbeeld: “Ik wil het even hebben over wat je tegen me zei toen ik ziek was. Dat ik best wel een zwakke gezondheid heb. Ik vond dat niet fijn”. Waarop de narcist kan antwoorden: “Weet je wel wat je me hebt aangedaan? Ik kon ’s nachts niet slapen door jouw klachten. Als ik niet uitkijk, verlies ik straks mijn baan omdat ik doodvermoeid op mijn werk kom. Het moet blijkbaar altijd over jou gaan, wel wat egoïstisch vind je niet? Wie betaald hier de huur? Wil je dat we op straat komen te staan”. En voordat je het weet maak je je excuses om vooral van dat nare gevoel van die beschuldiging af te zijn, maar ook om uit dit destructieve gesprek te geraken. De volgende keer dat je ziek bent, zul je niet meer om hulp vragen, je onzichtbaar maken en lijden in stilte.

Stilte behandeling: is een passief-agresieve manipulatie techniek waarbij je uren, dagen of weken wordt genegeerd. Het ondermijnt vooral jouw bestaansrecht. Je raakt compleet uit verbinding en voelt je machteloos. Op deze manier laat de narcist zien bij wie de macht ligt.

Sommige narcisten zijn niet alleen passief-agressief, maar gebruiken ook actieve agressie zoals lichamelijk- of seksueel geweld.

Het is verdrietig om te zien dat een narcistische partner met deze tactieken zo succesvol is. Hij doet alles zo subtiel dat je vaak niet eens doorhebt dat je emotioneel wordt mishandeld. De narcist speelt een strategisch spel waarbij je je niet bewust bent dat je meedoet. Tegen de tijd dat je het doorhebt, ben je vaak al het slachtoffer van zijn manipulaties. Misschien voel je dat er iets niet klopt in je relatie, maar het idee van misbruik komt niet bij je op. Toch ben je er zeker een slachtoffer van! De verschillende fasen van narcisme zorgen ervoor dat je aan je eigen realiteit gaat twijfelen en je onzeker voelt. Hierdoor ga je je vastklampen aan je narcistische partner, want ondanks de ups en downs in jullie relatie, is hij voor jou een constante factor in je leven. En als je afhankelijk van die narcistische partner bent, of verlatingsangst hebt, kun je zelfs zijn gedrag gaan goedpraten: “Hij heeft veel stress op zijn werk” of “Ik kan af en toe ook moeilijk zijn” of “De kinderen waren ook wel heel druk”.

Het is belangrijk om deze kenmerken te herkennen, vooral in relaties, om mogelijke schadelijke dynamieken te begrijpen en aan te pakken. Besef dat een narcist niet uit zichzelf zal veranderen en dat al die technieken ook een manier zijn om je opnieuw in de relatie te trekken. Vooral als er kinderen en hulpverleners bij betrokken zijn, is het belangrijk om extra voorzichtig te zijn.

Soms krijg je te maken met narcistische collega’s of werkgever en ontkom je niet aan contact. Hoe je daar het beste mee om kunt gaan, lees je hier:

• Word zelf een beetje narcistisch. Je kunt het nooit winnen van een narcist, maar wel een beetje terug manipuleren. Zo van: ” Jij kunt dit goed, en ik kan dit toevoegen, zullen we samenwerken?”.
• Geef af en toe een compliment: “Wat een goed idee, als je dit nog toevoegt, wordt het fantastisch!”.
• Geef nooit openlijk kritiek
• Luister naar je gevoel
• Blijf altijd op je hoede

Behandeling: Hoewel narcisme heel moeilijk te behandelen kan zijn, is therapie soms effectief, vooral als de persoon bereid is om het eigen gedrag te erkennen en aan te passen (hier zit ‘m de uitdaging, want de narcist heeft immers een vals zelfbeeld gecreëerd dat hij/zij perfect is en geen therapie nodig heeft). Cognitieve gedragstherapie kan bijvoorbeeld helpen bij het ontwikkelen van betere sociale vaardigheden en empathie.

Ben jij het slachtoffer van iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis, zoek dan z.s.m. hulp. Je kunt je enorm verward voelen, je authentieke zelf kwijtgeraakt zijn en totaal van je vrienden en/of familie geïsoleerd zijn waardoor je geen vangnet hebt. Het kan een hele tijd duren voordat je weer terug bij jezelf komt, maar het is zeker te doen! Herprogrammeringsoefeningen kunnen je al wat op weg helpen. Wil je daar meer over weten, neem gerust contact op.

P.S. In een volgend blog beschrijf ik de impact en effecten op kinderen die opgroeien in een gezin waar een ouder een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft. Het komt zelfs voor dat beide ouders NPS hebben, daar is de impact nog groter.